Gembicki Wawrzyniec (1559–1624) h. Nałęcz, arcybiskup gnieźnieński, był najpoważniejszym przedstawicielem możnej w w. XVII rodziny G-ich. Ur. się 5 VIII w Gembicach w Wielkopolsce jako jedyny syn Pawła, biegłego prawnika, i Anny Łowęckiej vel Ninińskiej, zwanej też Łoniecką, h. Nałęcz. Początkowe nauki pobierał w Chodzieży, w atmosferze różnowierczej; po trzech latach na własne żądanie ojciec przeniósł go do Kolegium Lubrańskiego, a potem do kolegium jezuickiego A. Konarskiego w Poznaniu, gdzie należał do »Congregatio Maxima« sodalisów. W szesnastym roku życia udał się na studia do Bawarii, do jezuickiej akademii w Ingolsztacie, gdzie w ll. 1576–77 studiował filozofię i prawo. W drodze powrotnej do kraju zwiedził G. szereg większych miast niem. Nie zastał już ojca przy życiu; za radą rodziny wyjechał na dalsze studia do Krakowa, gdzie zaopiekowali się nim krewni, Jan Ocieski i Jan Piotrowski, kanonik krak. Pod wpływem Piotrowskiego G. poświęcił się stanowi duchownemu. Na jego polecenie został przyjęty do kancelarii podkanclerzego kor. i bpa przemyskiego, Wojciecha Baranowskiego. Tam dał poznać swe zdolności, zwłaszcza odznaczył się doskonałą znajomością łaciny i pięknym stylem. Dzięki tym zaletom powołał go Stefan Batory na swego sekretarza. Za poparciem dalekiego krewnego, J. Zamoyskiego, znalazł życzliwe przyjęcie na królewskim dworze. Zrazu uzyskał tylko probostwo osieckie i kilka pomniejszych beneficjów. Dopiero Zygmunt III przyczynił się do szybkiej kariery politycznej i duchownej G-go. Najpierw mianował go w r. 1587 swym sekretarzem; w tym charakterze w r. 1593 przebywał w Padwie, gdzie wpisał się w księgę nacji pol. W r. 1594 uzyskał w kraju kanonię krak., a niebawem i poznańską, a w roku następnym był już kanclerzem gnieźnieńskim. Za poparciem kard. Radziwiłła i J. Zamoyskiego w r. 1595 został mianowany sekretarzem w. k. Dowody swych zdolności politycznych złożył G. w r. 1596 w czasie poselstwa do Rzymu, kiedy król obdarzył go misją przekonania Klemensa VIII o bezpodstawności oskarżeń ks. siedmiogrodzkiego, Zygmunta Batorego, co do polityki pol. w Mołdawii. Papież uprzedzony do Polski i źle poinformowany o rzekomym współdziałaniu Polski z Turcją dał się przekonać słusznej argumentacji biegłego i zdecydowanego posła król. o prawach Rzpltej do Mołdawii i o roli Polski w tej części Europy. Sytuację w Rzymie ułatwiło G-mu przybycie właśnie do papieża deputacji prawosławnych władyków z Polski, w osobach Hipacego Pocieja i Cyryla Terleckiego, z hołdem i uznaniem jedności Kościoła. Za tak pomyślną zmianę nastrojów w Rzymie G. po powrocie do kraju został nagrodzony w r. 1598 probostwem krak., w r. nast. kustodią płocką a 10 XI 1600 biskupstwem chełmińskim, z równoczesnym tytułem wieczystego administratora pomezańskiego. Ta nominacja Wielkopolanina w Prusiech spotkała się z długotrwałym oporem sejmiku pruskiego.
Odtąd G. przez kilka lat poświęcał się pracy w swej diecezji. Odbywał wizytacje, odnawiał kościoły, zaopatrywał je w potrzebne sprzęty, walczył z innowiercami, sprowadził z powrotem do Torunia wypędzonych jezuitów, przywrócił publiczne procesje katolickie w tym luterańskim mieście, przeprowadził reformę reguły benedyktynek chełmińskich, uzyskując jej zatwierdzenie w Rzymie. W r. 1604/5 miał wziąć mniejszą pieczęć kor. po biskupie Tylickim, ale regaliści nie uznali go za dość wiernego polityce króla w tym przełomowym czasie; choć G. posiadał wszystkie warunki, podkanclerzym został wówczas Pstrokoński. W r. 1605 G. zwołał synod diecezjalny chełmiński, którego ustawy ogłosił zaraz drukiem. Brał też udział w synodzie piotrkowskim w r. 1607, zwołanym przez kard. Maciejowskiego. Tegoż roku dopiero został mianowany podkanclerzym kor., a na sejmie 1609 r. otrzymał wielką pieczęć kor. W końcu, za poparciem St. Żółkiewskiego, król obdarzył G-go jeszcze diecezją kujawską, pozostawiając mu wbrew prawu, za zgodą stanów wielką pieczęć kor.; papież zatwierdził go 24 IV 1610 r.
W r. 1610 G. towarzyszył królowi pod Smoleńsk, a potem sprawował rządy kraju w charakterze namiestnika. Kiedy w r. 1610 niezapłacone wojsko inflanckie zawiązało pod Kazanowskim konfederację, G. projektował na sejmiku malborskim obciążyć miasta pruskie obowiązkiem opłacenia wojska i wystawienia ich kosztem nowego żołnierza. Po powrocie króla spod Smoleńska 16 IX 1611 wygłosił wspaniałą mowę powitalną i prowadził uroczystą procesję triumfalną po Warszawie. Na sejmie r. 1611 G. poparł koncepcję królewską rozwiązania sprawy wschodniej przez osadzenie katolika, Zygmunta, na tronie cara. Nierealna koncepcja ta, której oponował Żółkiewski, rychło okazała się zwodniczą. W r. 1612, w czasie wyprawy król. pod Moskwę, sprawował G. opiekę nad małoletnim Janem Kazimierzem. Gdy wyprawa zakończyła się fiaskiem, wobec bankructwa swej polityki, atakowany przez opozycję złożył w r. 1613 wielką pieczęć kor. w ręce rywala, Feliksa Kryskiego. Odtąd główną uwagę poświęcił znów swojej diecezji. Zwłaszcza gorąco zwalczał w duchu kontrreformacji innowierców gdańskich i stanowczymi zarządzeniami doprowadził do przywrócenia katolickiej jurysdykcji. Osadził jezuitów w Starym Szotlandzie pod Gdańskiem, uporządkował stosunki w klasztorze brygidek. Przeprowadził nowy podział na dekanaty. W r. 1612 zwołał synod diecezjalny do Włocławka. W lecie tegoż roku trzymał do chrztu, w zastępstwie Ludwika XIII, królewicza Jana Alberta. Na sejmie nadzwyczajnym r. 1613 powierzono G-u misję uspokojenia niesfornych żołnierzy związkowych z pułków wojewody Jakuba Potockiego, zwanych »Smoleńszczanami«. Komisja, której przewodniczył G., obradowała w Bydgoszczy od II do V 1614. G. okazał dużą ustępliwość wobec konfederatów, doprowadził jednak do ugody i spalenia aktu konfederacji; podobno wyłożył na uspokojenie żołnierzy 50.000 zł z własnych funduszów.
Po śmierci Baranowskiego król z własnego impulsu mianował G-go prymasem 12 X 1615. Wybór kanoniczny odbył się bez trudności; również papież Paweł V szybko zatwierdził nominację (8 V 1616), przysyłając paliusz nowemu prymasowi przez jego bratanka, Piotra. G. był prymasem niemalowanym. Dbał o kościoły, szkoły, seminaria. Zaopiekował się szczególnie katedrą gnieźnieńską i kościołem łowickim; odrestaurował zamek łowicki, dokończył budowy pałacu w Skierniewicach. Opiekował się biblioteką kapitulną, ściągając do niej rzadkie dzieła prawnicze. Przeniósł seminarium duchowne jezuickie z Kalisza do Poznania wywołując przez to długotrwałe spory z tym zakonem, opierające się aż o sądy nuncjatury. Przeciwstawiał się jednak projektowi stworzenia akademii jezuickiej w Poznaniu, nie tyle może z niechęci do jezuitów, co z pietyzmu do Akademii Krakowskiej. Natomiast bernardyni zaliczali G-go do swych opiekunów. Wydał mnóstwo przywilejów, darowizn, nadań; odznaczając się zbytnią hojnością, szczególnie wobec swej licznej rodziny, ściągnął przez to na siebie, nie bez racji, zarzut nepotyzmu. Uszczuplone swą hojnością dochody archidiecezji starał się podnieść przez wzorową gospodarkę. Rezydował w Łowiczu. Uniejowie lub Skierniewicach, gdzie utrzymywał świetny dwór.
W r. 1617 udzielił królewiczowi Władysławowi i jego towarzyszom szczegółowych rad przed wyprawą na Moskwę, żegnając królewicza 5 IV wyborną mową i ofiarowując mu poświęcony miecz i chorągiew. G. uczestniczył pilnie w sejmach i radach senatu. Na sejmie r. 1618 podtrzymując swą dawną koncepcję polityki wobec Moskwy przyczynił się do uchwalenia podatków na wojnę z Michałem Romanowem. Na następnym sejmie godził Żółkiewskiego z Tomaszem Zamoyskim i swoim wpływem doprowadził do zatrzymania buławy w rękach dotychczasowego hetmana. W dobie wojny 30-letniej prymas wierny zasadom kontrreformacji sprzeciwił się udzieleniu pomocy powstaniu czeskiemu i poparł gorąco stanowisko Zygmunta III i ces. Ferdynanda. Przebywał wówczas dużo przy królu inspirując jego kroki w początkach konfliktu europejskiego. W r. 1620 domagał się od kapituły gnieźn. poboru do wojska w dobrach arcybiskupich, po jednym żołnierzu z 15 łanów. Kapituła radziła raczej powołać wojsko zaciężne, obciążając poddanych podatkiem po 1 zł z łanu. Zwołany do Łowicza synod uchwalił w r. 1620 między innymi ustawami subsidium charitativum na wojnę. W roku nast. zwołał G. synody do Piotrkowa i do Krakowa dla uchwalenia pomocy Rzpltej w dobie wyprawy chocimskiej. Na synodzie krakowskim, prócz innych uchwał, potwierdzono zależność diecezji wrocławskiej od metropolii gnieźnieńskiej, przez co pokrzyżowano starania Czechów o pomoc stanów śląskich w dobie przed bitwą pod Białą Górą, a poparto biskupa wrocławskiego, arcyks. Karola Habsburga. Po wyruszeniu królewicza do obozu na Ruś, G. na mocy konstytucji sejmowej z r. 1621 sprawował władzę namiestnika w Koronie. Na sejmie r. 1623 pracował w komisji sejmowej nad pogodzeniem unitów z prawosławnymi, projektując wspólny sobór; sobór ten jednak nie doszedł do skutku.
G. zmarł 10 II 1624 r. w Łowiczu, pochowany w Katedrze Gnieźnieńskiej, w kaplicy Latalskich, gdzie mu synowiec Piotr postawił wspaniały marmurowy grobowiec z wiele mówiącym napisem: »vere natus omnibus prodesse, nemini obesse«.
Współcześni historiografowie podnosili wielką powagę i znaczenie G-go w Rzpltej, jego głęboką naukę, biegłość w językach, wymowę, pobożność, uprzejmość, prawość i hojność, zwłaszcza dla uczonych; podkreślali jego dbałość o godność prymasowską, o karność w Kościele. Poświęcili mu też kilkadziesiąt panegiryków lub dzieł dedykowanych, m. i. R. Heidenstein dzieło pt. Cancellarius. Korytkowski zaliczył G-go zbyt pochopnie do znakomitych i wybitniejszych prymasów. G. był typowym reprezentantem kontrreformacji. Niewątpliwie był pasterzem z powołania, uczonym i dbałym o dobro Kościoła i Rzpltej, o czym świadczą choćby tylko liczne synody przez niego zwoływane. Mimo to trzeba G. ocenić jako dość przeciętnego senatora Rzpltej i księcia Kościoła, nie pozbawionego ujemnych cech swego wieku, np. nepotyzmu i prywaty, oraz zamiłowania do przepychu i wystawności. Jako polityk nie stworzył własnego programu; choć był krewnym Zamoyskiego, nie popierał jego stanowiska; w sporze króla z kanclerzem pozostał na uboczu. W polityce zagranicznej był zwolennikiem utrzymania pokoju z Turcją, a za interwencją w Moskwie. W polityce wewnętrznej stawiał sprawę Kościoła na pierwszym miejscu; nie umiał jednak rozwiązać sprawy unii, był nawet posądzany przez jezuitów o niechęć do niej, gdyż zajmował zbyt chwiejne wobec prawosławnych stanowisko. Do przyjaciół zaliczał Tomasza Zamoyskiego, przyszłego kanclerza w. k. Wychował cały zastęp przyszłych dostojników: Łubieńskich, Zadzika, trzech bratanków biskupów: Piotra, krakowskiego, Jana, kujawskiego i Andrzeja, łuckiego. Pilny w wykonywaniu swych obowiązków na sejmach i w radach senatu stawał zawsze w krytycznych chwilach przy królu zyskując sobie jego zaufanie.
Rzeźba na pomniku w katedrze gnieźn.
Enc. kośc.; W. enc. il.; Enc. Org. (artykuł J. Bartoszewicza); Niesiecki; Żychliński; Uruski; Boniecki; Estreicher; Vol. Leg. III 143, 167, 242, 419; Constitutiones synodales 1605 acta in synodo Culmensi et Pomer. habita a Laur. G.; G., Przemowa do królewicza… Kr. 1616; G., Exhortatio ad Vladislaum, W. 1617; Acta synodi archidioec. Gnesn. 1620, Kr. 1621; Synodus provincialis, Gnesn. 1621; Heidenstein R., Cancellarius sive de dignitate et officio cancellarii ad Laur. G., Brunsbergae 1610; Czaplewski P., Polacy na studiach w Ingolsztacie, P. 1914, 24, 70; Windakiewicz St., Księgi nacji pol. w Padwie, Kr. 1890; Damalewicz St., Series archiepiscoporum Gnesn., W. 1649, 352, 371; tenże, Vitae Vladislav. episcoporum, 1642; Bużeński St., Żywoty arcybkpów gnieźn., Wil. 1852, III 214–247; Fabisz P., Wiadomość o synodach prowincjonalnych i diec. gnieźn., Kępno 1861, 201–212; Siarczyński Fr., Obraz wieku panowania Zygm. III, P. 1858, II 296–7; Niemcewicz U. J., Dzieje panowania Zygm. III, Kr. I860, I 171–2, 189, III 59–60, 124, 159; Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźn. III 636–679; Polkowski I., Katedra gnieźn., Gniezno 1874; Kantak E., Bernardyni pol., Lw. 1933, II; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzplita Polska, W. 1934; Załęski St., Jezuici w Polsce, I, II, III, IV; Konopczyński Wł., Dzieje Polski nowoż. I; Dobrowolska W., Książęta Zbarascy w walce z Żółkiewskim, Kr. 1930; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kr. 1921; Kocowski Br., Trzej Padewczycy, Lw. 1939; Suwara Fr., Przyczyny i skutki klęski cecorskiej, Kr. 1930, 35, 60, 130, 139; Lengnich G., Geschichte d. preuss. Lande, IV 314, 322–3, 337, 355–9, 361–3, 370, V 34, 42; Grabowski M., Przeździecki A., Źródła do dziej. pol., Wil. 1843, I 80–2, 100–1, 104–6; Piasecki P., Kronika, Kr. 1870, 128, 221, 235, 253, 263, 313; Starowolski Sz., Monumenta Sarmatarum, Kr. 1655, 564, 776–7; Grabowski A., Starożytności hist. pol., Kr. 1840, II 477–8, 483–4; Bie1owski A., Pisma St. Żółkiewskiego, Lw. 1861; Kutrzeba St., Akta sejmikowe woj. krak., Kr. 1932 I; Wisłocki Wł., Diariusz komisji bydgoskiej w r. 1614, Arch. Kom. Hist. II 257–335; Atheneum, Wilno 1842, V 50–2, listy królew. Wład. do G.; Monumenta hist. dioec. Vladisl. XXV, nry 413, 420, 541, 614, 690, 700, 701, 719, 1049; Żurkowski St., Żywot Tom. Zamoyskiego, Lw. 1860, 47–8, 91–2, 294; Theiner A., Vetera monum. Pol. et Lith. III, 366; Wielewicki J., Dziennik, II, III, IV; Teki rzymskie XLVIII, XLIX, LV, LVI, LVII, LVIII, Rkps Akad. 201; Rkps Czart. 1628, 1630, 1634, 1640 (testament G.); Zbiory Komitetu źródeł do dziej. życia umysł. Pol. PAU.
Adam Przyboś